Posłowie. Uwagi konsultanta (Czesław Deptuła): 

Przewodnik po Lublinie, opublikowany przez Wydawnictwo Test, wychodzi naprzeciw ważnym oczekiwaniom społecznym. Potrzeba wszechstronnej promocji naszego miasta i regionu wynika już z długotrwałego i wieloaspektowego niedowartościowania tego członu Polski. Szczególnie wyraziście ujawnia się ona teraz, na przełomie tysiącleci, w związku z położeniem Lubelszczyzny w sąsiedztwie Białorusi i Ukrainy. Sąsiedztwo to stwarza dla krainy pomiędzy Bugiem a Wisłą szansę odegrania znaczącej roli w procesach integrujących Europę Środkowowschodnią, a równocześnie przywołuje pamięć roli historyczno-kulturowej, odegranej przez nią w przeszłości, na rozległym pograniczu języków, religii i kultur, zwłaszcza w czasach Jagiellonów i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Rysuje się więc zarówno wymóg ukazywania ludziom trwałych, aktualnych walorów ziemi i zamieszkującej ją społeczności oraz wiążących się z tymi walorami perspektyw rozwojowych, jak i wymóg kultywowania tradycji regionu. W przewodniku takim, jak prezentowany przez Wydawnictwo TEST, główny akcent pada na pierwiastek tradycji i związanego z nią dziedzictwa. Książka pragnie unaocznić odbiorcy w przetworzonym przez człowieka krajobrazie (a krajobraz kulturalny Lublina i Lubelszczyzny nakłada się też na pełne uroku podłoże naturalne), w przestrzennym układzie skupisk osadniczych, w pomnikach architektury i innych sztuk, obraz dziejów grodu i ziemi tudzież dokonań ludzkich w dziedzinach kultury materialnej i duchowej. Specjalna ranga przysługuje w takim obrazie pięknu ukazywanych dzieł.

  Sygnalizowanym potrzebom wychodzi naprzeciw gromadzona od bardzo dawna oraz stale wzbogacana faktograficznie i problemowo wiedza o historii Lublina. W ostatnim czasie pojawiło się szereg szczególnych bodźców do jej poszerzenia, artykułowania i propagowania. Należą do nich np. restauracja klejnotu polskiej kultury – Starego Miasta, odnawianie starych przedmieść tudzież cennych obiektów rozrzuconych po osadach, które w minionych stuleciach weszły do aglomeracji miejskiej Lublina (niekiedy tracąc prawa osobnych miast). Należą do nich podejmowane przez uniwersytety i pozauniwersyteckie instytucje naukowe miasta badania dotyczące wspomnianej problematyki kresów, pogranicza, „tygli” kulturowych czy ogólniej – funkcjonowania złożonych politycznie, etnicznie i religijnie układów dziejowych charakterystycznych dla naszej części Europy. Wywierają wpływ na zainteresowanie Lublinem i jego historią różne formy dialogu sąsiadujących ze sobą dziś i niegdyś narodów oraz dialogu religii (ekumenizm, dialog chrześcijańsko-żydowski). W kręgu oddziaływania wielu takich czynników wyrasta coś, co wolno nazwać „wyzwaniem turystycznym”, adresowanym także do komórek badawczych, ale przede wszystkim do środowisk popularyzujących wspomnianą wiedzę. Postulowany rozwój ruchu turystycznego stanowić winien istotne narzędzie, a zarazem wyraz promocji miasta. Jemu to mają służyć nowe przewodniki, choć są one bardzo potrzebne i samym „tubylcom”.

  Wypracowaną przez kompleks dyscyplin historycznych (historia bazująca na źródłach pisanych, archeologia, historia sztuki i in.) wiedzę o przeszłości miasta nie jest jednak łatwo wykorzystać przy opracowywaniu przewodnika o większych ambicjach. Z jednej strony spotykamy się z zalewem informacji, niekiedy o rozmaitym stopniu wiarygodności (np. w pracach przestarzałych, popularyzatorskich, poddanych określonej presji ideologicznej) oraz o różnej wadze problemowej (sprawa istotna także dla tekstów, w których ważną funkcję pełnią przykuwające uwagę odbiorcy ciekawostki). Z drugiej strony odnosi się często wrażenie, iż przy znamiennej dla dziejów Lublina różnorodności zjawisk i złożoności zagadnień występuje w znanym obrazie tychże dziejów wyjątkowo dużo luk, niejasności czy odmiennych zdań. Sporo wiadomości zebranych i w jakiejś mierze już opracowanych naukowo przez badaczy nie zostało ogłoszonych jeszcze drukiem. Inne są rozproszone po rozmaitych publikacjach. Występują zatem kłopoty w zakresie dostępu do interesujących danych, możności ich oceny oraz nadążania za postępem badań. Przewodnik po Lublinie, którego redaktorem jest Bernard Nowak, oparto o wyniki prac zespołu specjalistów badających dzieje i rozwój miasta. Od przedstawicieli owego zespołu pochodzą również zamieszczone w książce zarysy historii Lublina, dające generalną orientację w przedstawionym wcześniej materiale, rozdzielonym według tras zwiedzania. Nie znaczy to, że w granicach zadań wydawnictwa wykorzystano w pełni stan badań nad kwestiami, które mogłyby zainteresować osoby korzystające z Przewodnika. Książka wprowadza jednakowoż czytelnika, a jeszcze bardziej kogoś, kto sam podąży wytyczonymi w niej trasami, w wiedzę fachową poszerzoną o świeży dorobek humanistyki, wzbogaconą i uatrakcyjnioną przez ciekawy, wielotematyczny materiał ilustracji. O liczbie i przebiegu dwunastu tras decyduje topografia miasta oraz wymóg dokładnej informacji o wydarzeniach i obiektach. Stąd na przykład część poświęcona Staremu Miastu obejmuje aż trzy trasy. Zupełnie odrębną charakterem pozycję Przewodnika stanowi krótka część informująca o innych ciekawych miejscowościach Lubelszczyzny, przy czym jest to wyłącznie sygnalizacja walorów regionu, dość arbitralna w doborze obiektów i oczywiście nie podlegająca rygorom wymaganym od trzonu zasadniczego książki.

  Nie zajmujemy się częścią Przewodnika, która zawiera aktualną informację o Lublinie, przydatną dla odwiedzających miasto.

  Czytelnik otrzyma więc niewątpliwie w niniejszym Przewodniku spory zasób starej i nowej wiedzy o rozwoju, znaczeniu historycznym i zabytkach Lublina. Ktoś, kto nie chciałby poprzestać na turystycznym oglądzie naszego grodu, powinien wszelako pamiętać o sygnalizowanych wyżej ograniczeniach książki. Osoby opracowujące Przewodnik mogą spotkać się z uzasadnionym zarzutem, iż nie dotarli do szeregu wybitnych specjalistów i nie uwzględniły ważnych publikacji odnośnie do takich lub innych dziedzin historii miasta. Wiadomo, że są w owej historii obszary słabo przebadane, a nawet, z różnych względów, nietknięte badaniami. Wiadomo również, iż w literaturze przedmiotu utrzymują się siłą inercji rozmaite stwierdzenia co najmniej nieścisłe. Odnośnie do wielu kwestii trwa dyskusja, w którą niepodobna głębiej tu wnikać. Zdarza się przy tym, że kontrowersyjne względem siebie hipotezy ujmują ten sam problem zdecydowanie odmiennie, przy zbliżonym stopniu prawdopodobieństwa. Jest to znamienne zwłaszcza dla najstarszej historii ośrodka, oświetlonej bardzo skąpymi przekazami pisemnymi i wprawdzie bogatszymi, ale w wielu aspektach badawczych niejednoznacznymi materiałami z wykopalisk. Rzecz przytrafia się zresztą i przy materii okresów późniejszych. Zauważmy wreszcie, iż na bieżąco ukazują się drukiem rezultaty prowadzonych aktualnie badań, których nie sposób już w przygotowanym wydawnictwie zużytkować.

  Wszystko to nie może podważyć podstawowego faktu: prezentowany Przewodnik jest pozycją bardzo cenną, odpowiadającą na palące, wskazane wyżej potrzeby.

  Scharakteryzowana uprzednio sytuacja luk i ograniczeń pozostaje w zasadzie sytuacją typową przy powstawaniu tego rodzaju książki. I co jeszcze ważne – idzie przecież o wydawnictwo, które może, a nawet powinno mieć kolejne wydania, otwarte szeroko na korektury i uzupełnienia.

Czesław Deptuła

Lublin: szkic z dziejów i kultury miasta:

   „Wczesnośredniowieczny Lublin był od X wieku (…) siedzibą kasztelanów, dowodzących załogą, sądzących ludność i ściągających od okolicznych mieszkańców podatki”. (…) [Już na przełomie X i XI w. pojawił się tu pierwszy kościół parafialny – przyp. red.]. „Lokalna legenda wskazuje na kościół pw. św. Mikołaja na Czwartku [okazałe wzgórze po północnej stronie strugi Czechówki – przyp. red.], który miałby być najstarszą świątynią chrześcijańską w mieście (…). Do końca XIII w. Lublin był grodem pogranicznym, chroniącym ziemie pomiędzy Wieprzem i Wisłą przed najazdami ze Wschodu. Cały XIII wiek był dla niego okresem bardzo niespokojnym. Położony na rubieżach, miewał pod swoimi [murami i] wałami rycerstwo ruskie, Litwinów, Tatarów i Jadźwingów. (…) Wojny i najazdy hamowały rozwój miasta; [ale jednak] w okresach pokoju w drewnianym grodzie zaczęły powstawać pierwsze murowane budowle. Jeszcze sprowadzeni w 1260 r. dominikanie postawili tutaj jedynie drewniane budynki”. [W roku 1302, przejęty spod panowania ruskiego i włączony do Rzeczypospolitej, Lublin zyskał nowe perspektywy – przyp. red]. „Gdy 15 sierpnia 1317 roku książę Władysław Łokietek nadał Lublinowi oparty na prawie magdeburskim przywilej lokacyjny, stanowiło to potwierdzenie istniejącej sytuacji”. (…)

  „Z nadaniem Lublinowi praw miejskich wiązało się ożywienie handlowe i osadnicze na pograniczu polsko-rusko-litewskim. (…) Lublin zaczął dorównywać największym ośrodkom na ziemiach polskich – jak Kraków, a nawet Gdańsk. Skutecznie także konkurował ze Lwowem; wielu tureckich i wołoskich kupców właśnie stąd udawało się w podróże na Zachód Europy. Tędy, w głąb kraju, docierali kupcy ruscy, a po zdobyciu Kaffy przez Turków, gdy Litwa i Moskwa stały się atrakcyjnymi rynkami, miasto w jeszcze większym stopniu wykorzystywało na Wschodzie swoją uprzywilejowaną pozycję. Wielkie, od połowy XV w. ożywienie handlowe powodowało, że osiedlali się tu obcy kupcy i rzemieślnicy – Ormianie, Rusini i Tatarzy. (…) W 1475 roku osiadł w Lublinie rabin Jakub z Trydentu, rozpoczynając w ten sposób bogatą historię lubelskiej, rozwijającej się na Podzamczu gminy żydowskiej. Pod koniec XV i na początku XVI w. spotykano tu już wielu zamożnych Żydów. (…). Symbolami wieloreligijności oraz wielokulturowości Lublina stały się: kaplica zamkowa, łącząca gotycką architekturę z bizantyjskim wystrojem wnętrza, prawosławna cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego przy ul. Ruskiej i (nieistniejąca już) synagoga Maharszal-szul – wszystkie położone w bliskim sąsiedztwie. (…) W przypadku kaplicy zamkowej trzeba również pamiętać, że bizantyjsko-ruskie freski zdobiące tzw. łacińską świątynię gotycką pojawiły się z inicjatywy Władysława Jagiełły w głównych kościołach Królestwa Polskiego, z archikatedrą gnieźnieńską i katedrą wawelską na czele, dając wyraz dążeniom władcy do pojednania kultur i wspólnot kościelnych”. (…)

  „Rosnące znaczenie miasta sprawiło, że w 1474 r. Kazimierz Jagiellończyk podniósł je do rangi stolicy odrębnego województwa lubelskiego. (…) Lublin stawał się jednym z najbogatszych miast Korony. (…) Dzięki handlowej pozycji miasto przyciągało nie tylko ludzi interesu. (…) W XVI w. kilkakrotnie odbywały się tu sejmy i zjazdy. Najbardziej pamiętnym sejmem był ten z 1569 roku, który z przerwami trwał od stycznia do lipca, a zakończył się podpisaniem unii polsko-litewskiej [dziś znanej jako Unia Lubelska], tworzącej federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów” – pisze w szkicu z dziejów i kultury Lublina Robert Kuwałek.