Kobiety Lubelszczyzny

Opis

Tytuł: “Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach 1944-1956” tom I 
Autorzy: Janina Kiełboń, Zofia Leszczyńska
Wydawnictwo Test, Lublin 2002
ISBN 83-7038-010-7
Wydanie pierwsze
Nakład wyczerpany

Redakcja, opracowanie typograficzne, graficzne, bibliografia i indeksy: Bernard Nowak
Redakcja techniczna: Ilona Jaszak
Korekta: Joanna Dyszczyk
Opracowanie komputerowe dokumentów i fotografii: Piotr Leszczyński & Tomasz Nowak
Fotografie w tekście oraz na okładce – z archiwum Zofii Leszczyńskiej

Autorzy i Wydawnictwo Test dziękują Instytutowi Pamięci Narodowej za udostępnienie dokumentów

Wprowadzenie:

Tom pierwszy wydawnictwa, który oddajemy do rąk Czytelników, ukazuje tragiczne losy kobiet Lubelszczyzny represjonowanych za konspiracyjną działalność w Armii Krajowej oraz innych organizacjach niepodległościowych. Pokazuje losy tych kobiet po wejściu Armii Czerwonej oraz w okresie zdobywania i tzw. utrwalania władzy ludowej przez komunistów. Kobiety pełniły wówczas wiele ważnych funkcji, niosąc z poświęceniem i bohaterstwem pomoc ludziom podziemia. Były za to więzione, przesłuchiwane, torturowane, skazywane przez wojskowe sądy na kary długoletniego więzienia, a nawet na karę śmierci.

W październiku i listopadzie 1944 nastąpiły w Lublinie masowe aresztowania żołnierzy AK. Zostało wtedy ujętych wiele kobiet związanych z Komendą Okręgu i Komendą Miasta. Powody aresztowania i osadzania w więzieniach podają wyroki sądów. Najczęściej spotykanym stwierdzeniem jest: “udzielała pomocy nielegalnemu Związkowi AK”, z doprecyzowaniem, że np. “trzykrotnie dawała klucze do swego mieszkania i nocowała u siebie aktywnego członka AK” (W. Łobarzewska). Że “brała czynny udział w związku (AK) mającym na celu obalenie demokratycznego ustroju Państwa Polskiego” (W. Gan) albo że – “od czerwca 1946 r. do listopada 1946 r. udzielała pomocy, usiłując przemocą zmienić ustrój Państwa Polskiego przez udzielanie zapomóg członkom organizacji WiN” (J. Brzozowska).

Kobiety oskarżane też bywały za “przynależność do nielegalnej organizacji NSZ, mającej na celu obalenie ustroju Państwa Polskiego, w charakterze łączniczki i sanitariuszki” (J. Jarosławska); za to, że usiłowały “przemocą usunąć organa władzy zwierzchniej Narodu” (S. Brzuszek). Także za to, że udzielały pomocy grupie leśnej – “dała kolację i schronienie w swoim domu przez okres jednej godziny”. Powodem aresztowania mogło też być to, że któraś z kobiet “dała całodzienne wyżywienie i kwaterę” (M. Jakubowska). Inna została osądzona za to, że wiedząc, że mąż jej ukrywa się w lesie i jest członkiem nielegalnej organizacji, “nie zawiadomiła w porę władzy” (H. Jaroszyńska). Kolejna oskarżona o to, że mając “wiarygodne wiadomości, iż brat i mąż biorą czynny udział w związku AK, zaniechała w porę donieść o tym władzy” (I. Jurkowska). Inna z kobiet została aresztowana dlatego, że “brała udział w organizacji pod nazwą Armia Krajowa, to jest w związku mającym na celu obalenie demokratycznego ustroju Państwa Polskiego” (J. Kosińska). Sąd orzekł wówczas, że “oskarżona jako zdecydowany wróg Polski Ludowej była jednym z ideologicznych przywódców zbrodniczego związku” (R. Ozga). Kolejna z kobiet została skazana za to, że “weszła w porozumienie z oddziałem Jastrzębia”, w którym przebywał poszukiwany przez UB jej syn, a gdy przyszedł w odwiedziny do matki, poczęstowała go “chlebem i mlekiem” (Z. Pakuła).

Jedną z aresztowanych przez NKWD już w pierwszych dniach sierpnia 1944 r. była dr Kazimiera Litwiniukowa ps. Mira, pełniąca funkcję referentki sanitarnej obwodu AK Lublin Miasto. Razem z córką Krystyną osadzona została w więzieniu polowym we wsi Krasówka pow. Włodawa, a następnie w Worstach pod Radzyniem, skąd po wydanym zaocznym wyroku, skazującym za działalność w organizacji “kontrrewolucyjnej”, K. Litwiniukowa wywieziona została do obozu pracy w Riazaniu. Do kraju wróciła w lipcu 1947.

W “kotle” została ujęta Janina Tumidajska, żona komendanta Okręgu Lubelskiego AK gen. Kazimierza Tumidajskiego “Marcina”. Do Lublina przyjechała na wiadomość o aresztowaniu męża i wywiezieniu go do Rosji. Tumidajski zginął w ZSRR dnia 4 VII 1947 r. Ją samą zwolniono po śledztwie w NKWD, bez wydania wyroku.

Aresztowano Janinę Hałas, żonę mjr. Jakuba Hałasa ps. Wołyniak, komendanta Narodowej Organizacji Wojskowej okręgu lubelskiego, następnie oficera Komendy Okręgu AK. Aresztowany w październiku 1944, zmarł po śledztwie i przesłuchaniach przez oficerów [funkcjonariuszy] “Smierszu”. Janina Hałas została zwolniona z więzienia na Zamku [Lubelskim] 17 IV 1946 r.

Janina Siemiaszko już w 1940 r. była ujęta przez NKWD i skazana przez Wojskowy Sąd Obwodowy w Łucku na karę śmierci. Ułaskawiona, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. cudem ocalała w czasie likwidacji więzienia w Łucku. Uczestniczyła w działaniach 27. Dywizji Wołyńskiej AK, dostała się do niewoli niemieckiej. Zbiegła z obozu na ul. Krochmalnej w Lublinie, gdzie została osadzona przez Niemców, by ponownie trafić w listopadzie 1944 r. do aresztu NKWD w Lublinie.

Szczególnie okrutnie została potraktowana Stefania Broniewska, właścicielka majątku w Garbowie pod Lublinem, żona komendanta głównego Narodowych Sił Zbrojnych, gen. Zygmunta Broniewskiego. Aresztowana w 1946 r. i skazana przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na karę ośmiu lat, w czasie odbywania kary w Fordonie skazana została na dalsze dziesięć lat. Wyszła na wolność w marcu 1955 r. Za działalność w NSZ skazane zostały Krystyna Potoka i Anna Naglicka.

Na szczególną uwagę zasługuje sprawa ujętej 6 XI 1944 r. Zofii Pelczarskiej ps. Ciotka, nauczycielki działającej w strukturach Inspektoratu Rejonowego Lublin i Obwodu Lublin, pełniącej funkcję referentki Wojskowej Służby Kobiet. Z. Pelczarska została skazana za odważnie i bez ogródek wypowiedziane stwierdzenie, “że uznaje jedynie rząd emigracyjny, zaś Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego nie uznaje”. Sąd Wojskowy Lubelskiego Garnizonu skazał ją za to na karę śmierci. Po zatwierdzeniu przez gen. Karola Świerczewskiego, wyrok wykonano w więzieniu na Zamku [Lubelskim].

Na karę śmierci skazane zostały też: Stanisława Kaczmarska (ułaskawiona), Helena Wardal (stracona 1 X 1945 r.), Bronisława Kierzkowska (stracona 8 VII 1945 r.), Maria Kontiak (ułaskawiona) oraz Regina Ozga (ułaskawiona).

Głównym źródłem, z którego korzystano opracowując noty, były akta sądowe znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie oraz Archiwum Sądu Rejonowego w Lublinie, obecnie przejęte przez Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Bardzo pomocne były ankiety zgromadzone przez Związek Byłych Więźniów Politycznych Okresu Komunistycznego w Lublinie oraz relacje zebrane od represjonowanych i ich rodzin, wreszcie – wydane wspomnienia i poświęcone tym zagadnieniom opracowania.

Przy opracowywaniu zamieszczonych not nie ograniczano się wyłącznie do danych biograficznych, lecz starano się pokazać rolę tych osób w organizacji oraz powiązania z innymi, z którymi współdziałały, udzielały pomocy i które chroniły w czasie trwania śledztwa. Na podstawie dostępnych materiałów starano się przedstawić losy kobiet w możliwie szerokiej perspektywie związków społecznych, rodzinnych i działalności konspiracyjnej.

Wydany pierwszy tom (z przewidzianych trzech) składa się z 182. obszernych biogramów. Noty nie zawierają ocen wartościujących, natomiast w niektórych przypadkach przytoczone zostały charakterystyczne opinie przełożonych, kolegów z konspiracji, współwięźniarek z celi, czasem rodziny (z podaniem autora). Wiek kobiet kształtuje się od kilkunastu do niekiedy ponad siedemdziesięciu lat. Więzione reprezentowały różne zawody, m.in. były to nauczycielki, lekarki, pielęgniarki, urzędniczki, gospodynie domowe, uczennice i studentki. Warto pamiętać, że w śledztwie przetrzymywano też i poddawano brutalnym przesłuchaniom kobiety ciężarne, które w połogu były pilnowane przez strażników UB.

Stopień opracowania poszczególnych not różni się ze względu na dostępność i ilość materiałów źródłowych. Noty obejmują następujące dane: imię i nazwisko, ewentualnie przybrane nazwiska, nazwiska panieńskie i pseudonimy, datę i miejsce urodzenia (według ówczesnego podziału administracyjnego), imię ojca, imię i nazwisko panieńskie matki, krótkie informacje o rodzicach, niekiedy o mężu – ich aktywności zawodowej i politycznej. Starano się odnotować informacje o wykształceniu, pracy zawodowej, społecznej i politycznej, ze szczególnym podkreśleniem udziału w pracy konspiracyjnej. Podawano datę uwięzienia, zaznaczoną w aktach przyczynę oskarżenia, datę ewentualnej rozprawy sądowej, nazwisko przewodniczącego składu sędziowskiego, orzeczony wyrok, a także nazwę więzienia, do którego kierowano dla odbycia kary, wreszcie okoliczności zwolnienia i unieważnienia wyroku.

Pod każdą notą podano wykaz źródeł. Dołączono posiadane zdjęcia oraz wybrane dokumenty, takie jak kopie wyroków sądowych, protokoły zatrzymań, protokoły wykonania kary śmierci, postanowienia o zwolnieniu itp. Także i w tym zakresie nie zawsze udawało się zdobyć kompletną dokumentację.

Oprócz not, książka zawiera indeks imienny i listę biogramów kobiet represjonowanych, przewidzianych w następnych tomach.

* * *

Wydawnictwo poświęcone represjonowanym kobietom mogło ukazać się drukiem dzięki życzliwości wielu osób, którym wyrażamy w tym miejscu serdeczne podziękowania. Wyrazy wdzięczności przekazujemy wszystkim, którzy okazali swoją pomoc przy gromadzeniu dokumentacji, w tym Zarządowi Głównemu Związku Byłych Więźniów Politycznych Okresu Komunistycznego, Zarządowi Związku Żołnierzy AK Oddział Lublin, Archiwum Sądu Okręgowego i Rejonowego w Lublinie, Centralnemu Archiwum Wojskowemu w Rembertowie oraz Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie.

Szczególną wdzięczność wyrażamy byłym więźniom i represjonowanym, a także ich rodzinom –
za cenne uwagi, ustalanie danych i życiorysów oraz zachowane materiały ikonograficzne.

Wyrazy wdzięczności za pomoc w druku tej książki kierujemy pod adresem
Pana Andrzeja Przewoźnika z Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie oraz
Pana Józefa Krzyżanowskiego z Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Lublinie.

Zofia Leszczyńska

SPIS TREŚCI:

I Wprowadzenie /   11
II Wykaz skrótów /   15
III Dokumenty prawne dotyczące okresu po okupacji hitlerowskiej /   17
IV Biogramy represjonowanych kobiet /   29
V Materiały prasowe i fotografie z lat 40. i 50. XX w. / 523
VI Mapa więzień i aresztów śledczych / 549
VII Lista Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego / 552
VIII Bibliografia / 555
IX Nazwiska sędziów i innych osób związanych z podziemiem / 559
X Nazwiska sędziów i innych osób związanych z tzw. utrwalaniem władzy ludowej / 581
XI Spis haseł do tomu drugiego / 585

Biogramy:

Nota biograficzna Autorki:

  Zofia Leszczyńska z domu Hora, córka Marii i Władysława, urodziła się 2 kwietnia 1926 r. w Tarnowie, w rodzinie inteligenckiej. W latach okupacji mieszkała wraz z rodziną w miejscowości Drzewce koło Nałęczowa. Była żołnierzem Armii Krajowej Obwodu Puławskiego, rejon 10. Awansowała do stopnia podporucznika AK. Do szkoły średniej uczęszczała w Lublinie, tam też w 1952 r. ukończyła studia na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, uzyskując tytuł magistra filozofii w zakresie historii.

W trakcie studiów, od 1 stycznia 1948 r., podjęła pracę w Państwowym Muzeum na Majdanku, z którym związana była przez cały czas pracy zawodowej. W roku 1950 została kierownikiem Działu Dokumentacji, przekształconego następnie w Dział Archiwum. Funkcję tę pełniła przez 33 lata (1950-1983), biorąc czynny udział w tworzeniu od podstaw zasobu archiwalnego pierwszego w Europie Muzeum powstałego na terenie byłego obozu koncentracyjnego. Dzięki jej przedsiębiorczości udało się zebrać i zabezpieczyć, następnie zinwentaryzować i zakonserwować znaczną część dokumentów wytworzonych w obozie, których władze obozowe nie zdążyły zniszczyć. Z jej inicjatywy zebrano liczne wspomnienia, relacje i fotografie byłych więźniów oraz przeprowadzono kwerendy, w rezultacie których zbiory Muzeum wzbogaciły się o kopie dokumentów przechowywanych w archiwach polskich i zagranicznych, a dotyczących bezpośrednio Majdanka lub – szerzej – okupacji na Lubelszczyźnie. Utrzymywała stałe kontakty z byłymi więźniami i ich rodzinami. Potrafiła życzliwością nakłonić ich, by przekazywali do zbiorów PMM pamiątki obozowe, dokumenty zwolnień, wysyłane z obozu kartki pocztowe i grypsy pisane do najbliższych.

Zgromadzone materiały wykorzystywała w badaniach nad dziejami obozu koncentracyjnego w Lublinie oraz hitlerowskiego więzienia na Zamku Lubelskim. Jest autorką Kroniki obozu na Majdanku (Lublin 1980) oraz wielu artykułów, publikowanych m.in. na łamach “Zeszytów Majdanka”. Z ogromną cierpliwością odtwarzała z nadpalonych szczątków dokumenty dotyczące stanów liczebnych obozu koncentracyjnego na Majdanku. W 1983 r. ze względu na pogarszający się stan zdrowia odeszła na wcześniejszą emeryturę. Nie przerwała jednak prac badawczych. W 1995 r. wydała Obwieszczenia śmierci w dystrykcie lubelskim i zajęła się okresem powojennym, szczególnie represjami stosowanymi wobec członków organizacji niepodległościowych w latach 1944-1956. Owocem tych zainteresowań są m.in. następujące publikacje: Straceni na Zamku Lubelskim. Dokumenty procesu 11 żołnierzy AK (kwiecień 1945), Lublin 1995; “Ginę za to, co człowiek najgłębiej ukochać może”. Skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe na Zamku Lubelskim (1944-1945), t. I, Lublin 1998, t. II, Lublin 2003; Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach 1944-1956, t. I, Lublin 2002 (współautorka).

Zofia Leszczyńska jest również autorką scenariusza wystawy pt. “Więźniowie Zamku Lubelskiego rozstrzelani w latach 1944-1954”, eksponowanej w Lublinie i kilku innych miejscowościach w województwie lubelskim. Z jej inicjatywy na ścianach kaplicy cmentarnej przy ul. Unickiej w Lublinie wmurowano ok. 280 tablic upamiętniających osoby, które zginęły w więzieniach i obozach nazistowskich oraz sowieckich łagrach, aresztach NKWD i UB w latach 1944-1956.

Przez wiele lat współpracowała z Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie oraz z Okręgową Komisją w Lublinie, obecnie z Instytutem Pamięci Narodowej. Należała do Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych Zamku Lubelskiego oraz do Towarzystwa Opieki nad Majdankiem. Szczególnie angażowała się we wszystkie przedsięwzięcia mające na celu gromadzenie, zabezpieczanie i konserwację dokumentacji dotyczącej strat ludności polskiej w czasie II wojny światowej. Jest członkiem Związku Żołnierzy Armii Krajowej – Zarządu Głównego w Krakowie oraz prezesem Zarządu Okręgu w Lublinie.

Za znaczące efekty w pracy zawodowej oraz zaangażowanie w pracę społeczną Zofia Leszczyńska otrzymała szereg odznaczeń, m.in.: Zasłużony Działacz Kultury, Złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej, Honorową Odznakę Zasłużony dla Miasta Lublina, Honorową Odznakę Zasłużony dla Lubelszczyzny, Złotą Odznakę za Opiekę nad Zabytkami, Srebrny Krzyż Zasługi, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Komisji Edukacji Narodowej i Krzyż Armii Krajowej. Została także uhonorowana przez IPN tytułem Kustosza Pamięci Narodowej (2004 r.).
[źródło: IPN

Promocja książki Janiny Kiełboń i Zofii Leszczyńskiej “Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach 1944-1956” (Wydawnictwo TEST, Lublin 2002) na Zamku Lubelskim, Galeria Malarstwa Polskiego, jesień 2002 r.: